De Arabier, de Turk en de sik.
Ik kocht drie platen omdat ik geïntrigeerd was door de hoezen. Het waren drie albums geheel ingespeeld door een draaiorgel. De Arabier, de Turk en de sik. Jammer dat die laatste niet de Sikh is, maar -zo lees ik op de achterkant van de plaat- de naam verwierf het orgel door de oriëntale manspersoon met sikje, geschilderd op het paneel van de voorste trommelnis.
Weinig Nederlandse cultuur vind ik zo vervelend, indringend en overbodig als de draaiorgels die je middagje winkelen -ook al niet mijn lievelingsactiviteit- naarstig vergallen met hun schel gebel en geratel. En dat ze met hun tijd mee ook nummers van Marco Borsato spelen, verzacht het leed niet.
Dit gebrek aan muzikaliteit wordt nog verstrekt door het gebrom van het aggregaat waarmee het martelapparaat wordt aangezwengeld en het gerinkel van de stuivers in de koperen bakjes die de uitbater of zijn hulpje ritmisch in je gezicht duwen. Je moet er van houden, hoor ik dan, en het is cultuur, maar ik blijf het nogal-agressieve-niet-mijn-cultuur-waar-je-moeilijk-omheen-kunt vinden.
Natuurlijk weet ik dat in de hoogtijdagen van het draaiorgel oriëntalisme in zwang was -toen vond men Turkije nog ver, en spannend wat daar gebeurde – maar de Turk, de Arabier, de sik, dat biedt uitkomst. Met een beetje zoekwerk naar achtergrondinformatie en wat vrije interpretatie kan ik het islamitische deel van de wereld de schuld geven van al dit vreselijks.
Ik begin bij de sik. Een 72-toets Carl Frei-orgel dat in 1926 in ons land kwam als De Cap-orgel. Hoewel Carl Frei een Duitser was, had hij zijn orgelbouwbedrijf in Breda, en Decap zijn ook orgelbouwers, en wel uit Antwerpen. Hun firma bestaat nog. Bij een vroege verbouwing van het orgel werden in het blinderingssnijwerk van de nisopeningen twee eekhoorns ingebeiteld. De toenmalige eigenaar, meneer van Jaaren hernoemde daarop het instrument de Eekhoorn. Tot zijn verdriet bleef men het orgel de sik noemen. Het relaas op de plaat eindigt in 1966 waar bij een volgende verbouwing het front met de oosterling met sik weer verscheen. Waar ik in de wondere wereld van het web verder ga, vind ik vrij simpel prachtige youtube-filmpjes waarin de sik zijn kunsten vertoont. Pontificaal boven op het orgel staat nu een geit op de plek van de oosterse man.
De Arabier dan. Dit is verreweg het beroemdste orgel, het heeft in de jaren ’60 van de vorige eeuw zelfs dinergasten in het Waldorf-Astoria te New York hartritmestoornissen bezorgd. Op de linkerflank staat een enorme tekening een Arabische man met ontbloot bovenlijf en op de rechterzijde een dame categorie buikdanseres. Het was van de Amsterdamse orgelfamilie Perlee, maar het speelde lang in Groningen, alwaar het volgens draaiorgelliefhebbers heel populair was. Nu is het onderdeel van de collectie van het museum Van speelklok tot pierement in Utrecht. Al lijkt de firma Perlee nu ook een eigen draaiorgelmuseum gestart in Amsterdam. Overigens is er in Haarlem een museum dat enkel aan draaiorgels gewijd is. In Hilvarenbeek is het Museum Dansant. In Helmond kun je draaiorgelconcerten beluisteren in de Gaviolizaal en is Assen was er ook een, maar dat is inmiddels gesloten.
Dan de Turk. Het werd in 1908 in Parijs gebouwd bij de gebroeders Limonaire, die ook de techniek om de muziek op papier te zetten in plaats van op cilinder hadden verbeterd. Dat loonde klaarblijkelijk want in 1912 namen ze de noodlijdende zaak van uitvinder Gavioli over. Op het orgel staat bovenop een fiere Ottomaan met versierde tulband. Op de achtergrond een moskee en een water. Ik gok op de Suleiman en de Bosporus. Dit orgel heeft het goed voor elkaar. Het woont in Deventer en het heeft een eigen stichting en een eigen website. Daar lees ik dat oorspronkelijk er een Zoeaaf met slaapmuts als beeltenis stond, maar mensen dachten, het is anders, het zal wel een Turk wezen.
Nergens in dit verderfelijke erfgoed echter aanleiding om Turken, Arabieren of mannen met sikken de schuld van deze muzikale terreur te kunnen geven. Ik denk dat de echte schuldige degene is die bedacht dat er wielen onder moesten zodat je mensen achterna kon met je herrie.
Mocht je ondanks mijn beschrijvingen toch geïnteresseerd zijn geraakt in draaiorgels, of misschien ben je doof, hieronder de links.
http://www.museumdansant.nl/museum/
http://www.draaiorgelmuseum.org/
https://www.draaiorgelshelmond.nl/
http://gperlee.com/museum.html
https://www.museumspeelklok.nl/